door Peter Malaise

Beide termen zijn een gemeenschappelijk begrip ge­worden bij consumenten van zogenaamde ‘groene’ producten, voornamelijk niet-voedingsproducten, en bij de productie en handel van dergelijke producten in het algemeen.

Voor beide termen moeten we rekening houden met verschillende interpretaties, afhankelijk van wie er kijkt:

• er is de perceptie van de klant / consument, die misschien vertekend is, oppervlakkig en eerder een mening dan een feit;

• er is de technische en / of juridische interpreta­tie, die dikwijls is teruggebracht tot een beperkt aantal fysieke eigenschappen;

• en er is de definitie die we willen propageren en die rekening houdt met de eerste twee, maar ook probeert ‘op te voeden’.

De publieke opinie kan vertekend zijn, om niet te zeggen ronduit verkeerd op bepaalde punten, en dat is zeker het geval met de termen uit de titel.

‘Milieuvriendelijk’

De term verscheen voor het eerst in 1989:

• het jaar dat koolstofdioxide in de atmosfeer voor het eerst 350 ppm bereikte,

• dat de olieramp met de Exxon Valdez heeft plaatsgevonden in Alaska en

• dat het Montreal-protocol betreffende stoffen die de ozonlaag afbreken van kracht is geworden.

Verschillende Engelstalige woordenboeken geven uiteenlopende betekenissen voor de term (in het En­gels ‘eco-friendly’):

• Cambridge-woordenboek: “Milieuvriendelijke producten zijn ontworpen om zo min mogelijk scha­de aan het milieu aan te richten.”

• Merriam-Webster: “Niet schadelijk voor het mili­eu, geen slecht effect op de natuurlijke wereld.”

• Collins Dictionary: “Milieuvriendelijke producten of diensten zijn minder schadelijk voor het milieu dan andere vergelijkbare producten of diensten.”

• Dictionary.com: “Een gunstig effect hebben op het milieu of in ieder geval geen milieuschade ver­oorzaken.”

Van Dale zegt: “niet schadelijk voor het milieu”.

De betekenis van de term situeert zich dus tussen “gunstig effect op het milieu” en “niet schadelijk”, en kan zo ongeveer alles daartussen in betekenen. ‘Mi­lieuvriendelijk’ blijkt een zeer precaire term te zijn om ‘groene’ producten te definiëren; er is ook geen juridische dekking voor. Dan moeten we nog reke­ning houden met het feit dat in verschillende Euro­pese talen de gebruikte termen een erg uiteenlopen­de inhoud dekken.
De term ‘milieuvriendelijk’ is een informele en luie manier om producten en diensten te definiëren die verondersteld worden de natuurlijke omgeving te respecteren, net zoals de term ‘groen’ dat is, maar meestal nemen mensen de laatste minder serieus.

Is de term ‘milieuvriendelijk’ twijfelachtig?

De term suggereert dat het product of de dienst on­der die bewoording, zowel als de mensen die een dergelijk product gebruiken, iets positiefs toevoegen aan de natuurlijke omgeving. Dat is bijna nooit het geval: niet-voedingsproducten zijn overwegend door de mens gemaakt, ze komen als zodanig niet voor in de natuur. Daar is niets mis mee, maar door mensen gemaakte producten zijn doorgaans uit hun natuur­lijke context getild om een of andere doelstelling van de mens te dienen.

• Een dierenhuid die is gelooid en in leer is veran­derd, heeft een zeer lange tijd nodig om weg te rot­ten, vele malen die van de onbehandelde huid. Hij kan ook chroom (een zwaar metaal) vrijgeven, af­komstig van het looiproces, en andere verontreini­gingen.

• Een detergent dat is afgeleid van plantaardige oliën is chemisch omgevormd, het kan een uitge­sproken giftigheid voor het waterleven verkregen hebben en zal in veel grotere mate biologische af­braak weerstaan dan de plantaardige oliën waarvan het is afgeleid.

De suggestieve communicatie over een bepaald pro­duct als zijnde gunstig voor het milieu, wordt syste­matisch gebruikt bij de marketing van ‘groene’ niet-voedingsproducten. Dat is nauwelijks het geval met voeding, want voeding heeft betrekking op enkel­voudige materialen (tomaten, olijfolie, tarwemeel, olijven voor een pizza bv.) die inderdaad zeer goed traceerbaar zijn tot aan een gecertificeerde, heilza­me landbouwbron. Maar die materialen hoeven geen fysisch-chemische uitwerking te hebben in de buitenwereld, zoals dat wel van detergenten wordt verwacht. Zelfs van een pizza kan je niet zeggen dat hij ‘milieuvriendelijk’ is; het is gewoon pizza, lekker of niet, in het beste geval zal hij milieuneutraal zijn. Een onhandige pizzabakker kan met de beste biolo­gische ingrediënten een rotpizza maken. Die zal de ecologische systemen niet schaden, maar hij zal ze ook niet ten goede komen.

De ingrediënten van een wasmiddel dat als ‘milieu­vriendelijk’ wordt aangeboden hoeven niet uit een gecertificeerde bron te komen, ze worden geëvalueerd aan de hand van een database, de De­tergent Ingredient Database (DID), opgezet en ge­controleerd door de EU. In deze openbaar toeganke­lijke database worden de meest voorkomende was­middeleningrediënten vermeld en alleen de vermel­de ingrediënten mogen worden gebruikt voor pro­ducten die het EU-Ecolabel voor wasmiddelen willen verkrijgen. Daarnaast moeten de ingediende pro­ductformules een prestatietest doorstaan die is af­gestemd op de vaak buitensporige prestaties van conventionele wasmiddelen. Erg ‘milieuvriendelijk’ is dat allemaal niet.

Veel NGO’s en soortgelijke organisaties, maar ook producenten van ‘milieuvriendelijke’ wasmiddelen, stellen vraagtekens bij de vrij tolerante criteria die voor deze ingrediënten worden gebruikt, en bij het ontbreken van ‘groene’ formules voor het testen van ‘groene’ wasmiddelen. Zoals mijn vriend Michael Braungart¹ het formuleert: “minder slecht is niet goed genoeg”.

Er bestaan geen ‘milieuvriendelijke’ wasmiddelen, net zoals er geen ‘vingervriendelijke’ messen be­staan; de eerste wassen niet, de laatste snijden niet. Zelfs met de beste ingrediënten kunnen wasmidde­len niet ‘milieuvriendelijk’ zijn. Al met al trekt de term ‘milieuvriendelijk’ – die gemakkelijk kan worden gebruikt zonder in juridische problemen te komen – een rookgordijn op en wekt welwillendheid voor iets wat misschien nep is.

Is er een alternatief voor ‘milieuvriendelijk’?

Ik zou de meer formele termen “milieusparend”, “mi­lieuverantwoord” of “milieuneutraal” willen aanbeve­len. In het Engels kennen we de term ‘environmentally sound’, wat vrij vertaald zoiets als ‘milieuverantwoord’ betekent. Dat bekt allemaal lang niet zo lekker als ‘milieuvriendelijk’; de eerste termen houden in dat je je misschien moet verantwoorden, en zijn veel minder verhullend en vergoelijkend dan de laatste.

• De OESO² schrijft: “Milieuverantwoorde technologieën zijn technieken en technologieën die milieuschade kunnen verminderen door middel van processen en materialen die minder potentieel schadelijke stoffen genereren, dergelijke stoffen terugwinnen uit emis­sies voorafgaand aan lozing, of productieresten ge­bruiken en recyclen.
Bij de beoordeling van deze technologieën moet re­kening worden gehouden met hun interactie met de sociaaleconomische en culturele omstandighe­den waaronder ze worden in de praktijk gebracht.”

‘Milieuverantwoord’, ‘milieusparend’ zijn die produc­ten en processen die, hoewel ze voldoen aan de ver­wachtingen met betrekking tot hun prestaties, be­trouwbaar en veilig zijn voor het huidige en toekom­stige milieu – voor zover wij dat met de huidige ken­nis kunnen voorzien – en de daarmee verbonden menselijke gezondheid.

Deze definities suggereren niet dat de bedoelde pro­ducten zacht of veilig zijn, noch dat ze een gunstig effect hebben op de gezondheid en / of het milieu. Ze liggen dicht bij ‘milieuneutraal’, wat een nogal technisch klinkende term is. Tegelijkertijd zijn dit geen absolute uitspraken (goed / slecht), een milieu­neutraal product zal een slag om de arm hou­den en evolueren met de steeds veranderende om­standigheden van de omgeving en van de ecologi­sche, sociaal-economische en culturele context van de samenleving.

Er is niets tegen het gebruik van de term ‘groene producten’ als informele term in gesproken taal, maar ik tracht het in geschreven teksten te vermij­den (regel die ik in deze tekst heb overtreden om de duidelijkheid te dienen).

Duurzaam

De historische, primaire betekenis van deze term in het Nederlands is “iets wat tegen de tand des tijds is bestand”. Verschillende Europese talen gebruiken een gelijkaardige term (‘durable’ in het Frans, bv.) voor een begrip dat in het Engels met ‘sustainable’ wordt benoemd. Letterlijk betekent ‘sustainable’: ‘bestendigbaar’, iets dat in de tijd kan worden be­stendigd.
Voor iets wat deugdelijk is en lang meegaat gebruikt het Engels de term ‘durable’. De meest sprekende vertaling van ‘sustainable’ in het Nederlands zou daarom ‘bestendigbaar’ zijn, maar dat bekt niet zo lekker als ‘duurzaam’. Een eveneens bruikbare uit­drukking kan ‘toekomstvaardig’ luiden. Mensen uit dit vakgebied gebruiken dikwijls het Engelse ‘sustai­nable’ om zich ondubbelzinnig uit te drukken.

De term ‘sustainable’ kreeg zijn huidige zeggings­kracht na de publicatie van het zogenaamde rap­port-Brundtland van de Wereldcommissie voor Milieu en Ontwikkeling (WCED) in 1987. De korte vorm van de conclusies van dit rapport van 200 pa­gina’s was:

“Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generaties, zonder de mogelijkheid voor toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te bren­gen.”

Dat betekent dat, wat we ook doen in de huidige maatschappelijke en economische situatie, zo moeten doen dat:

• we de bronnen van grondstoffen, water en ener­gie niet uitputten,

• we geen hardnekkige vervuiling in welke vorm dan ook veroorzaken, en de biodiversiteit niet in ge­vaar brengen,

• we geen sociale, maatschappelijke en / of cultu­rele verstoringen veroorzaken.

“Duurzaamheid” is de term voor een toestand waar­in duurzame ontwikkeling reeds zou hebben plaats­gevonden; het rapport-Brundtland stelt echter dui­delijk dat duurzame ontwikkeling een nooit eindi­gend verhaal is, geen status, maar een steeds verder voerend proces. Er zal altijd veel te doen en te ont­wikkelen zijn. Bedrijven of organisaties die beweren duurzaam te zijn, hebben de problematiek duidelijk niet begrepen. Een product, een proces, een actie, een ontwikkeling mogen dan elk op zich duurzaam zijn in hun feitelijke context, maar organisaties of bedrijven kunnen dat niet zijn en nooit worden.

Verwerking van grondstoffen volgens de principes van Green Chemistry (Zachte Chemie) kan bijvoor­beeld worden gezien als duurzame verwerking.

In die zin zijn milieuverantwoorde, milieusparende of milieuneutrale producten, producten die passen in een duurzaamheidsperspectief, net zoals biologische landbouw daarin past. Er zijn duurzame construc­ties, medicijnen, cosmetica, kleding, verf, meubels enzovoort, die allemaal in dezelfde richting werken, zij het met uiteenlopende criteria, afhankelijk van het soort bronnen, materialen, processen en handel. Ze verkeren ook allemaal in zeer uiteenlopende sta­dia van ontwikkeling. Wat ze gemeen hebben is, dat de levenscycli van de producten qua basisprincipes sterke verwantschappen zullen vertonen:

• uit hernieuwbare bronnen, indien mogelijk geen fossiele bronnen, aangevuld met veel voorkomende mineralen,

• verwerkt met duurzame processen,

• betrouwbaar en veilig in gebruik,

• met een uitstekend profiel wat betreft herge­bruik, recycling of zelfs upcycling,

• en een end-of-life-profiel met lage giftigheid voor het waterleven en gemakkelijke en volledige af­braak, zonder stabiele reststoffen.

Peter Malaise

Wie meer details wil over de grondstoffen van was­middelen, schoonmaakmiddelen en cosmetica kan vrij de website [https://www.ecobiocontrol.bio/] raadplegen (Frans, Engels, Italiaans).

Dit artikel is de persoonlijke opinie van de auteur en wordt door niemand gesponsord. Verwijzingen naar producenten of merken leveren noch de auteur, noch Meta.Consort enig financieel of ander voordeel op. Meta.Consort is een consultingbedrijf en vervaardigt noch verkoopt producten van enigerlei aard.

1 Braungart & McDonough, The Upcycle: Beyond Sustainability, North Point Press, 2013

2 Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling